HALİDE EDİP ADIVAR'IN ESKİŞEHİR GÜNLERİ

   Tarihimiz ve Olaylar -14 : Halide Edip  Adıvar'ın Eskişehir Günleri                          

*Rifat GÜNDAY       

  HALİDE EDİPADIVARIN HAYATINDAN …

HALİDE EDİB ADIVAR, 1882’de İstanbul’da doğdu. Babası Ceyb-i Hümayun kâtiplerinden Mehmet Edib Bey'dir. Annesi Bedrifam Hamm'ı küçük yaşta kaybeden Halide Edib,Üsküdar  Amerikan Kız Koleji'ni bitiren ilk Türk kızıdır

1908 de Kadın hakları yazarlığa başladı 31 Mart Ayaklanması sırasında Mısıra kaçmak zorunda kaldı. 1909’ dan sonra öğretmenlik,müfettişlik yaptı. Balkan Savaşı yıllarında hastanelerde çalıştı. 1919’da Sultanahmet Meydanı’nda, İzmir’in işgalini protesto mitinginde tarihî  konuşmasını yaptı. İstanbul’un İşgalinden(16 Mart 1920)  Anadolu’ya geçerek Kurtuluş Savaşı’na katılmaya karar verdi.

Halide hanım 18 Mart 1920 günü eşi Adnan Bey’le birlikte Anadolu macerasına başlıyordu .Sirkeci’den vapura binerek Boğaziçinde toplarını İstanbula çevirmiş itilaf zırhlılarının yanından geçerek Üsküdara çıktılar.Maceralı bir yolculuktan sonra yolun kalan kısmını trenle Osmaneli-Geyve-Bilecik ‘den Eskişehire ulaştılar.Bu arada  bir yılı aşkın süredir Eskişehir’de bulunan İngiliz alayı Batı Cephesi komutanı Ali Fuat Paşa’nın( Cebesoy) baskısıyla Eskişehir’den uzaklaştırılmışsa da   Ankara’ya doğru Yunan ilerleyişi başlamak üzereydi. Normalde Eskişehir’de trenler uzun süre dururken ,bu sefer 2 dakika içinde Ankara’ya hareket etti. 2 Nisan akşamı Ankara’ya ulaştılar.İstasyonda kalabalık bir grup tarafından karşılandılar ve kendi deyimiyle “Millî hareketin  Kâbesi” dediği Ankara istasyonunda halka bir konuşma da yapmıştır. 

Ankara’da bir çiftlik evine yerleşen Adıvar’lar bu arada Kurtuluş Savaşının gün be gün izlemeye takip etmeye hatta katkıda bulunmaya başladılar. Bu arada Haziran-1920 den itibaren Yunan saldırıları doğuya doğru artmaya başlamış ; Marmara’da Bandırma İzmit , Batı Anadolu’da Uşak işgal edilmiş , Yunan orduları iki koldan Afyon ve Bursa istikametine ilerlemeye başlamışlardı.Bursa’nın(8 Temmuz 1920) işgaliyle  Bursa’da bulunan Halide Hanım’ın babası ve kız kardeşi yollara düşmüş göç kafilesi ile Eskişehir’de bir okula yerleştirilmiş ,durumu haber alınca da Eskişehir'e hareket etmişlerdi.Halide hanım ve eşi Dr.Adnan Bey Eskişehir’e gelerek onları Antalya ‘ya doğru yola çıkarmışlar ,böylece Halide Hanım Eskişehir’i yakından ilk defa görmüş oluyordu. O yıllarda  Eskişehir eski  ve yeni  adıyla iki kesimden oluşuyordu.Eski kesim tarihi  Odun pazarında , yenisi ise istasyon merkezli idi .Eskişehir'e demiryolu geldikten sonra(1892) hızla nüfusu artarak 60.000’den 150.000’i aşmıştı(1914 )   İstasyon çevresinde  yaşayan çoğunluğunu yabancılar ve Müslüman olmayan Osmanlı vatandaşlarının sayısı da 7.000’i aşmış  , kiliseleri(sayısı 3 ) okulların(6 okul ) bulunduğu oteller, küçük atölye ve imalathaneler  ,değirmenler ile Bağdat demiryolunun lojistik mekezinin (Sonradan Tülomsaş’a dönüşecek) yer aldığı yeni Eskişehir oluşmuştu.Türklerin yani eski bölgede  geleneksel küçük esnaflar ile yeni bölgeye doğru yayılan  10 cıvarı  okul bulunuyordu.Halide hanım bu ikinci Eskişehir ziyaretinden sonra Ankara’ya dönünce (Trenle 10 saat sürüyordu) bir sürprizle karşılaşmış ,Çifteler hara’sının(Çiftlikat-ı Hümayun) atlarının kendi çiftlik evine taşındığını görünce küçük bir eve taşınmak zorunda kalmıştı.Bütün bu hadiselerden artık düzenli ordu’nun kurulma zamanının geldiği yüksek sesle seslendirilmeye başlamıştı.Neticede TBMM kararıyla düzenli ordu kurulmuş ve Batı Cephesinin kuzey kanadına Miralay İsmet bey(Albay İnönü), Batı Cephesi Güney kanadına da Miralay Refet bey(Albay Bele) atanmışlardı.(9 Kasım 1920)Ancak Bu sefer de İngiliz destekli Yunanlılar ileri harekatlarını devam ettirerek 6-9 Ocak 1921 tarihlerinde İnönü mevzilerine taarruz ettiler.Taarruz püskürtüldü.Bu düzenli ordunun Batı cephesinde ilk zaferiydi.Ankara’da sonsuz bir sevinç yaşatmıştı.

Halide  hanım  gönüllü hastabakıcılarıyla(Ankara) 

Ankara’da  yeniden teşkilatlanmaya başlayan Hilal-ı  Ahmer Cemiyeti(Kızılay)  askerlere hediyeler vermek üzere Halide Edip’i cepheye gönderdi.Halide Edip arkadaşları ve bazı subaylarla trenle Eskişehire hareket etti.Eskişehire gelen Halide istasyon yakınında bulunan Madam Tadia Oteline yerleşti.(Subay arkadaşları ise karargaha yerleştirildi) ertesi gün arkadaşıyla birlikte Hilal-i Ahmer hastanesine gitti.Burada bahsedilen hastane  Odunpazarına yakın  şimdiki  2 Eylül caddesinde vilayet yakınında yer alan  ,Yurt Pasajının olduğu yerde kiliseden(Fransız Saint Augustin de I ’ Assomption rahiplerine aitti- ayrıca misyonerlik faaliyetleri için de sağlık hizmeti vermişlerdi)  hastaneye dönüştürülmüştü.Halide hanımın kaldığı Madam Tadia Oteli ise istasyona yakın  Çek asıllı Avusturya vatandaşı misafirperverliğiyle meşhur Tadia’nın  işlettiği Eskişehir’deki  iki otelden birisiydi. ( O yıllarda  trenler geceleyin sefer yapmaz yolcular geceyi bu otellerde geçirir ertesi gün yola devem ederlerdi)

Eskişehir eski istasyon binası ve istasyon caddesinde yer alan Madam Tadia oteli (1921)

Halide hanım  Hilal-ı  Ahmer hastanesinde doktorla programı hakkında konuştuktan sonra  önü ve arkası düğmeli  geniş etekli gri bir elbise giyerek , işe koyularak akşama kadar düzen-tertip üzerinde çalıştı. Akşam otele dönerken otelin mobilyaları üzerinde görüştü,ertesi gün yine Hilâl-ı Ahmer hastanesine giderek yaralılarla konuştu.Kendisi bu gördüklerini Türk ordusunun yeniden dirilişi olarak nitelemekte 6 ay öncesi duyduğu başı-bozuklukların artık geride kaldığını düşünüyordu.Öğle yemeğini artık Mirliva olan İsmet Paşa’nın karargahında(Batı Cephesi Karargahı) yeni.Karargâh (Karacaşehir köyünde)düzenine çabucak-memnuniyetle –göz attıktan sonra akşam yine otele döndü. Daha sonra Ankara’ya dönerek  Hilal-ı Ahmer  çalışmalarına katıldı.İstememesine rağmen Hilal-ı Ahmer reisliğine seçildi (10 Nisan 1921)ve Eskişehir Hilal-ı Ahmer hastanesine hastabakıcı olarak tayin olduğundan Mayıs(2021 )sonlarında tekrar Eskişehir’e geldi.2 Haziran günü istasyondan trenden hastabakıcı üniformasıyla inerek hastaneye yürüyerek  ulaştı ve  görevine başladı.Yeni saldırılara karşı çok sayıda hastabakıcıya ihtiyaç olacağından baş hemşire ile birlikte Eskişehir halkından gönüllü hastabakıcı toplamaya başladı.akşamları  Madam Tadia'nın odasında yatmadan kitap okur, şamdanı söndürmez, dinlenir bazen de yeni  romanını yazmaya çalışırdı(Ateşten Gömlek) sokaklarda ses şada yoktu. Haziranın dokuzuncu günü hastane tıklım- tıklım dolmuştu. Artık her odayı bir koğuş haline sokmak zorunda kalmışlardı. Yunanlılar 11 tümenle  büyük saldırıya başlamıştı.9 hazirana kadar sakin bir şekilde geçen hayatı birden sokakların artan askeri hareketliliğiyle heyecanlı  ve tedirgin edici bir hal alacaktı.Bu sefer öncekilere benzemeyen yoğunlukta her yerden göç kafileleri akmaya başlamıştı.

   Sevr’i  Ankara’ya kabul ettirmek için harekete geçen Yunan ordusu  yüz bini aşkın  ordusuyla ve  ağır  toplarıyla   saldırıyı başlamıştı.Türk ordusu da yeniden Fevzi Paşa(Çakmak) eliyle teşkilatlanarak İnönü mevzilerinin kuzeyinden bir yay gibi Afyon’a kadar  7  grup komutanlığıyla (Bir kaç tümenden oluşan Kolordu’dan daha küçük kuvvetler )batı cephesi savunma hattı oluşturulmuştu.Muharebelerin 13/14 Temmuz gecesinde 12.Grubun (Miralay Halit”Deli”) savunduğu Afyon’da “Kolonkaya ,Teperoğlan-Tavşan Tepe” hattına taarruz merkezi olarak başlattılar ve Miralay Halit kendinden 7 -8   kat daha büyük üstün Yunan Kuvvetlerine karşı mevzilerini   savundu , ancak  Yunan saldırılarının bu hatta  taarruzlarına  1,5 gün dayandıktan (vaktinde takviye kuvvetler  yetişemediğinden )sonra  Seyitgazi- Akin köyü hattına çekilmek zorunda kalmıştı.Yunan ordusu 15-16 Temmuz günü ise bu sefer 4.grubun bölgesi  Kütahya ‘da Yumrukçal-Nasulçal  tepelerine yine taarruz merkezi  olarak saldırdılar.Burayı savunan 4.Tümen komutanı  Yarbay Nazım karargâhıyla pusuya düşerek  yaralı olarak taşındığı Çöğürler Şht.Miralay Nazım istasyonunda şehit olur ve naaşı Eskişehir’e getirilir.Şehit Nazım Halide hanımın görevli olduğu hastanededir artık.

Halide hanımın  görev yaptığı  Hilal-Ahmer   hastanesi  ve Bu günkü rotası (Kroki)

“NAZIMA VEDASI”

Öğleden sonra, askerî  hastanenin doktoru  hastaları kaldırmakta olduklarını belirterek Nâzım'ı görüp -görmek istemediğini   söyleyerek ,  biraz sonra Ankara'ya götürecekler ve askerî törenle kaldıracaklar. Halide E.Adıvar  Eskişehir Hastanesinde geçen  Nazım’a vedasını  “Ateşten Gömlek “ romanında  şöyle anlatmaktadır: “..Şimdi, doktorun önümüzdeki camlı kapıya neden bu kadar hayretle baktığını ve niçin hastaneyi yoklamaya geldiğini sezdim. Ben onun daha önce içeriye girmesini söyledim. Ben kapıda bekleyecektim. Kapıyı itip, ayaklarının ucuna basa basa içeriye girdi. Minimini bir bölmede, üzerinde büyük bir bayrak örtülü olan Nâzım yatıyordu. .” “..Önce ellerine baktım. Herhangi çilli bir çocuk eli, uyuyan bir çocuk gibi göğsünün üstünde... Bu ellerin kurşunla oynamış olduğunu düşündüm. Elimi elinin üstüne koyarak, bir kardeşle veda eder gibi vedalaştım ve bayrağı üzerine çektim, sonra, yalnız kalmak ve hava almak istediğimden dışarı çıktım…”

             (Solda) Şht.Yb.Nazım   ve  TBMM Reisi  M.Kemal (Atatürk) ve Miralay Halit(Deli)

Kütahya güneyi muharebelerinde Türk Savunma hattının çökmesi üzerine Mustafa Kemal paşa 17 Temmuz sabahı Trenle Eskişehir’e geldi ve buradan cephe kumandanı İsmet Paşa’yla birlikte otomobil’le Karacaşehir köyünde(Osmanlı Devletinin ilan edildiği Karacahisar kalesinin aşağı kısmı)  bulunan Karargaha hareket etti.Halide Hanım anılarında bu karargahın  büyükçe bir bahçeye bakan odasında İsmet Paşayla yemek yediğini anlatır.Neticede Milli Mücadelenin devamı için ordumuzun doğuya çekilmesi gerekiyordu bunun içinde Kütahya’daki kuvvetlerimizin  geri çekilme yolunda  kuşatılmasını önlemek için Halit Bey grubunun ölümüne direnmesi gerekiyordu.

Halit Bey birlikleri Eskişehir doğusuna Seyitgazi Hattına çekildiler.Burada Akin köyü yakınlarındaki Kesenler deresi  mevkiinde yeniden mevzilenerek  tutunmaya çalışırken bir yandan da doğuya çekilen kuvvetlerimizi takip eden kuvvetli bir Yunan Kolunu(14.Piyade alayı ile Yunan süvari tugayını) emrindeki 8,11. ve 57.Tümen birlikleriyle Ilgaz Boğazı Muharebesinde  müthiş bir darbe vurarak epeyce hırpaladı. 19/20  Temmuz 1921

Halide hanım artık Eskişehir'den çekilmek komutunun   verildiğini öğrenmiştir

19 Temmuzda İnönü Mevzii Birlikleri Eskişehir’i kuzeyden savundu.Çekilme Kararına göre Eskişehir boşaltılacak ve takipçilerle arayı açarak Sakarya doğusuna çekilinecek, bu arada ordu yeniden tanzim edilerek yeniden muharebeye hazırlanılacaktı. Mustafa Kemal Paşa Seyitgazi'ye doğru ilerleyen ve tüm Batı Cephesi Kuvvetlerinin arkasını çevirmek isteyen düşmanın durdurulmasını 12'nci Grup Komutanı Albay Halit'ten istemiştir(emretmiştir.)

Alınan karar üzerine Eskişehir hükumet teşkilatı(Mutasarrıflık memurları)  da Mihalıççık’a taşınacaktı.Ancak bu durum orduda ve halkda Balkan bozgunu görüntüleri/durumları oluşturmuş , göç kafileleri Eskişehir’den ayrılmaya başlamışlardı.

  Halide hanım Madam Tadia'nın otelindeki odasına  gittiğinde karargâhtan bir haber geldi.Haber notunda  TBMM Reisi Mustafa Kemal (Atatürk) , Halide için harekete hazır bekleyen  trenin  vagonunda bir kompartıman ayırtmış olduğunu ve saat dokuz buçukta hareket edeceklerini yazıyordu. Bu arada oteldeyken şiddetli bir patlama ile bütün camlar kırılmaya başladı. Her yerden ateş ediliyor, sokaklarda ayak sesleri işitiliyordu. Sanki Yunan ordusu şehre  girmişti,. .Madam Tadia ise  binanın  arka taraflarına Yunan uçaklarının bomba attıklarını söyledi. Halide hanımın  en büyük kaygısı, istasyonda trene konmak üzere götürülen sedyelerin bir zarara uğrama ihtimaliyle birlikte birde götürülemeyecek kadar ağır olan yaralıların durumuydu. Ondan sonraki birkaç saat içinde havaya yansımış olan yenilmenin acısı son derecesini bulmuştu. Hava saldırısından yaralanan on iki kişiyi hastaneye  getirdiler.Halide’ye göre ;  Eskişehir’de her yer hastane olmuştu.Halide hemen  hastanesine gitti ,yaralıların  birkaçı çocuktu,acıdan bağırıyorlardı. Hastanede  trene konulacak olanların hepsini hazırladılar  kımıldamaları elde olmayanları(Çok ağır yaralı olanları)  bir Türk ve bir Musevî doktorun eline bırakıldı. Genç ve tecrubesiz  hastabakıcılar panik  halde hepsinin başı elleri arasında, kapılara dayanmışlar, ağlaşıp duruyorlardı. Halide hanımı taşıyan son trene İmalat-ı Harbiye’nin bütün makine ve ekipmanları  yüklenmiş ve tren hareket edince hatlar daha önceden yerleştirilmiş  tahrip kalıplarıyla imha edilmeye başlanmıştı.Bu arada Batı cephesi karargâhıda daha doğuya Ağapınar köyüne taşınmıştı.

Eskişehir halkının Ankara’ya trenle göç etmeleri 

20 Temmuz’da Seyitgazi’yi savunan kuvvetlerimizde burada tutunamayarak Derbent köyünde toplanmaya çalışılırken ,21 Temmuzda Kütahya ve İnönü’den   geri çekilen kuvvetlerimiz de Eskişehir’in kuzeyinde  olmak üzere  iki   hat halinde toplanmışken , Yunan ordusunun Türk ordusunun ikili hattına göre bir harekat tertip etmesinin  taarruz için elverişli olabileceğini değerlendiren Batı Cephesi Komutanlığı  bir anda  Yunanlılara karşı ani taarruz  başlattıysa da  (Muttalip ve Kanlıpınar muharebeleri) püskürtüldük.19 Temmuz ‘da Eskişehire girmiş olan  Yunan kuvvetleri ile  Seyitgazi istikametinden doğuya ilerleyen  Yunan kuvvetleri Kırkız dağında kuvvetli bir şekilde mevzilenerek  Türk ordusu kuşatılma tehlikesi yeniden kuşatılma tehlikesi belirmiş  -Geri çekiliş yolunun kesilmesi - 12.grup (Miralay Halit) son müdafaasını da Kırkız dağındaki Yunan kuvvetleriyle uzaktan  (Top atış menzilinin dışından) kontrollü geçiş  yaparak diğer kuvvetlerle birlikte. Mahmudiye- Çifteler hattına çekildiler.(23/24 Temmuz1921).

Böylece   13 temmuzda 12.Grubun savunduğu  Kolonkaya(Afyon) Yunan Saldırısıyla başlayan Afyon-Kütahya-Eskişehir Muharebeleri yine 12 Grubun son müdafaayı yaptığı yer olan Kırkız dağının doğusunda  23/24 Temmuz 1921’de son bulmuştur.Batı Cephesi Karargâhı da Ağapınar’dan –Kara Tokat’a (Türkmentokat) ve oradan da Sarıköy’e (Yunus Emre)taşınarak Sakarya boylarında yapılacak muharebelere karşı hazırlıklara başlandı.Ankara’ya ulaştıktan sonra Onbaşı rütbesini takarak  Sakarya muharebelerine  iştirak etmiştir.

Halide hanım Sakarya zaferinden(13 Eylül1921) sonra  muharebeyi kaybeden Yunan ordusunun geri çekilirken köylerde yaptığı mezalimi tesbit için  Tetkik-i Mezalim heyetinin başına getirilir.(Heyette yine kendisi gibi Romancı olan Yakup kadri Karaosmanoğlu ile Yusuf Akçura  ve bir binbaşı  yer almaktaydı)Heyet Haymana ovasını ,Polatlı ve Mihalıççık-Sivrihisar bölgesinin köylerini  tarayarak  fotoğraflayıp raporlarını hazırlamışlardır. Polatlı yakınlarındaki Üzümlü ve Çekirdeksiz köyleri en fazla vahşete uğrayan köylerdi. “Düşman çekilirken her şeyi öyle bir sistematik tarzda yok etmiş, öyle taş taş üstünde bırakmamıştı ki ilk bakışta buralarda bir zamanlar oturanlar var mıydı? diye insan şüpheye düşerdi diye..”  özetleyen Halide hanım bu görevini yaklaşık 4 ay sürdürmüş , bir seferinde Amerikan yardım kuruluşunda bulunan iki kadın misyoneri  (Miss Biling ve  Allen) birlikte Sivrihisar  Mülk , Oğlakçı , Hamamkarahisar , Günyüzü ,Gecek ,Koçaş ,Babadat  ve Demirci köylerine  götürerek   mezalimi birlikte fotoğraflamışlardır. Bu kapsamda Halide hanım Sivrihisar’ın  (7) köyünde tesbit yaparak raporlamıştır. Her iki çalışmadaki anlatımlar birbiriyle örtüşmektedir.

Tetkik-i Mezalim  Heyeti ; Halide Edip, Falih Rıfkı , Mehmet Asım Eskişehir-İzmit Yolunda(Ocak-1923)

26 Ağustos’la başlayan Büyük Taarruz’la neticelenen  9 Eylül 1922’de İzmir’in geri alınmasından sonra  yine Halide Edip başkanlığında, Yunan mezalimini  tetkik heyeti kurulmuştur. Bu heyette Halide Edip’in yanı sıra daha önce Sakarya’da birlikte çalıştığı Yakup Kadri Karaosmanoğlu  ,Falih Rıfkı Atay  ve Mehmet Asım  Us’ da  iştirak etmişlerdir.  Tetkik-i Mezalim Heyeti, İzmir’den başlayarak Menemen, Manisa, Salihli, Alaşehir, Kütahya, Eskişehir rotasıyla Bursa’ya kadar Yunanlıların 2 yıla yakın işgalde tuttuğu bölgeyi tarayarak 2. bir rapor hazırlamışlardır. Heyetin üzücü tesbitlerinden ;  “Yakılan evlerinin külleri arasında bulunan kadınlar,  çocuklar, diri diri yakılan insanlar…” mezalimin boyutunu  göstermektedir. Yukarıda açıklanan 4 yazarımız “İzmir’den Bursa’ya” adlı  ortak eserlerinde  gördüklerini, duyduklarını ve izlenimlerini  anlatmışlardır. (1922).Halide Edip Adıvar Milli Mücadelemizin aydınlık yüzü olmuş , bu vesileyle Cephe hattına yakın yerlerde görev almış ve Eskişehir’e 5-6 kez gelmiştir.

                                                                                             Rifat Günday 

                                                                                             Başöğretmen-Tarih(E)

KAYNAKLAR:

1-TÜRK İSTİKLAL HARBİ II. CİLT 4. KISIM  T.C. MSB-Genel Kurmay Başkanlığı

2-TÜRKÜN ATEŞLE İMTİHANI -Kurtuluş Savaşı Anıları- Halide Edip Adıvar

3-KÜTAHYA-ESKİŞEHİR Kurtuluş Savaşı’nın Unutulan Muharebeleri –Süleyman Duman

  Makale Yayın Linki :  https://www.kirmizilar.com/halide-edip-adivarin-eskisehir-gunleri/