Unutulan Hemşin Konakları ve Sanat Yapıları - 2

 SANAT YAPILARI

                Çamlıhemşin ve Hemşin çevrelerinde /bölümünde mimarinin en çok çeşitlilik gösteren ve kentten kırsala kadar her yerde bolca örneklerine rastlanan daha geniş bir çevrede görülebilen  sanat yapılarıdır. Hemşin Konakları tanıtmaya çalıştığımız kırsal mimari örneklerine de kentten köye her yerde rastlamak mümkündür. Sanat yapıları da,kullanım amaçlarına göre birkaç özellikte gruplanabilmektedir. Bunlar:Dini yapılar;  Cami ve medreseler, kitabeler,Çeşmeler –Diğer yapılar ;  Kaleler ve Taş Kemer Köprüler’dir.

Camiiler ve Türbeler;

                Bölgedeki camilerin ilçelerin  merkezlerinde olanları genellikle klasik Osmanlı Mimarisini yansıtmakla beraber, köylerdeki camiler daha çok yöresel özellik göstermekle beraber her iki türün de ortak yanları; duvarları taş yapı, iç mekanları ise ahşap olmasıdır. Camiler yapılırken konut mimarisinin genel özellikleri esas alınmıştır. Yapı malzemesi olarak ahşap ve taş malzeme kullanılmıştır. Çivisiz ahşap yığma tarzda görülmeye değer nadide örnekler de vardır. (Hemşin’deki Bilen Köyü Camisi gibi) Camiler; medrese ve kültürel yapılarla birlikte yapılan külliye biçiminde olanları da bulunmaktadır. 

Çamlıhemşin ; Şenköy camii ( İki katlı ,Zemin kat taş duvarlı, esas kat bütünüyle ahşaptır. Geniş saçaklı olan caminin dört omuzlu kiremit kaplı bir çatısı vardır. Ahşap süsleme mahfil korkuluğunda ve minberde görülür. Nakış ve kalem işi süslemeler sadedir. Cami 1900 yılında yapılmıştır), Aşağı Çamlıca camii (Taş duvarlı iki katlı, kırma çatılı bir yapıdır. Zemin kat medrese olarak yapılmıştır. Dilimli kemerlerle taçlandırılan nişler ve üçgen aynalık, sadeleştirilmiş bir barok üslubu izini taşır.) Hemşin ; Bilenköy Camii(Köyün merkezinde iki katlı olarak yapılmıştır. Alt kat, kısmen ahşap duvarlı olarak inşa edilmiş medrese bölümüdür. Bu katta iki bölümlü bir dershane ve bir hoca odası bulunmaktadır. Dershanede taş ocaklar, eski sıra ve kürsü parçaları mevcuttur), Hacıbalta camii,Yaltkaya Ali Çelebi Camii

-Tamamen Ahşap camii örneği : Hemşin-Bilenköy camii 

-Solda Çat Köyünde Osmanlı Türkçesiyle yazılmış Kitabe,

-Sağda Rize Etnoğrafya Müzesindeki Koç Başlı heykel.(Balbal)

Mezar Taşı Kitabeleri : Bunlar iki türlüdür.Müslümanlıktan önce olanlar koyun-koç heykeli şeklinde olup(Ülkü köyden alınıp Rize müzesine getirilmiş),Malazgirt öncesi Türk varlığının nişanesidir (At, koyun ve koç heykelleri Orta Asya kaynaklıdır. İslâm öncesi dönemde Türkler tarafından mezar taşı (balbal) olarak kullanılmıştır).Müslümanlık dönemi ise 16.yüzyıldan itibaren Osmanlı Türkçesiyle yazılmış  mezar taşı kitabelerini kapsar.

Çeşmeler : Camilerde  abdest almak amacı ile bazı önemli yol ve güzergahlarda, gelen geçen yolcuların dinlenip su içmesi, atlarını ve diğer hayvanlarını sulaması maksadı ile yaptırılan hayır çeşmeleridir. Pazar-Hemşin patikası üzerinde, Hemşin’in Yeniköy mahallesi Geleğli mevkiinde ve yine Hemşin’in Akyamaç (Tecina) köyündeki  çeşme, oldukça deforme olmuş olan kitabesine göre 1912 yılında inşa edilmiş olup, hayvanlar için tasarlanmış yalağı ile dikkat çekmektedir. Akyamaç’taki çeşmede ise çok uzun bir mermer kitabesi vardır.

..Şöhreti miskalcı Keskimli Mustafa Ağa

Etmiş idi vasıyet kim mahluk ola reyyan

Sarf eyleyup delalet kim Muslihzadeler

Yapıldı işbu çeşme bâ lütf-ü Rabb-ı Mennan

…1323 [1907]

 Hemşin’in Ortaköy Camii avlusunda bulunan çeşme ise uzun kitabesinin sonundaki tarihe göre 1809 tarihinde inşa edilmiş oldukça eski bir çeşmedir.

Kaleler:

Savunma amaçlı ve stratejik noktalara yapılmışlardır. Bölge güvenliği ve yarı-transit yolların  güvenliğini gözetlemek veya kontrol etmek amacıyla yapılmışlardır. Bazıları büyük iki bölümlü ve kuleli iken, bazıları küçük gözetleme karakolu amaçlı yapılmışlardır. Zil Kalesi(=Zir kale-son kale) yapılış tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte 14-15.yüzyıllarda yapıldığını tahmin etmekteyiz.Çamlıhemşin ilçesinin 15 kilometre güneyinde fırtına dere yatağından 100 metre yukarıdadır., Kale-i Bala(=Bala kale’si) önemli konumda ve hala ayaktadırlar.

-Zil kale

Taş Kemer Köprüler:           

                Köprülerin tümü, akarsu yatağının iki yanında karşılıklı birer taş ayak üzerine yükselen yuvarlak ya da hafif sivri kemerli bir yay formundadır. Genellikle tek gözlü olmakla birlikte bazılarının birden fazla gözü olabilmektedir. Doğa koşulları  iyice gözlenerek ,sel ve taşkınlara dayanıklı olarak inşa edilmiş yapılardır.Taşlar birbirine tutturulurken horasani harç(Yumurta akı ve sabun katkısıyla ,kirecin kaynamasına kadar geçen sürede-yaklaşık 40 yıl- taşları tutturmak için) kullanılmıştır.

Fırtına Derelerinde; Şenyuva Köprüsü(1699 yıllarında yapılmış tek gözlü köprüdür.), Çat Köprüsü(1901 yılında inşa edilmiş,1946 yılında onarım görmüştür.Yaylaköy yolunun yapımı esnasında köprünün güneybatı ayağında  göçük oluşmuştur.Bu yüzden 1995 yılında güneybatı ayağı tekrar onarım görmüştür.),  Mikron Köprüsü,Köprüköy,Kaptanpaşa ,Timisvat (19.yüzyılda yapılmış tek gözlü köprü) Zilkale ,Hala ,Kale köprüleri en bilinenleri olup toplamda tescili yapılmış 15  taş kemer köprü bulunmaktadır.

Hemşin Deresinde: Ortaköy –Nurluca köprüsü(1600 lü yıllarda tek gözlü olarak inşa edilmiştir. Özellikle, taşıt trafiği için sadece bir metre uzağından geçen beton köprü tarihi köprünün resmini çekmeyi bile imkansız hale getirmiş, tarihi dekoruna zarar vermiştir.Tarihi eserlerin geleceğinin tehditleri  maalesef tüm eserlerimiz için  mevcuttur.Bu üzücü durumun ortadan kaldırılması  ve bu nadide eserin restorasyonu halen  devam eden Ortaköy Köprüsü tamamlandığında ise, yanındaki beton köprü yıkılarak 50 metrelik koruma alanının uzağına yenisi inşa edilecek.), Akyamaç köprüsü, Taşköprü (1700'lü yıllarda inşa edilmiş olan kemer köprü, uzun yıllar  Hemşin'le sahili birbirine bağlayan yol üzerinde, 14 km sahilden içeride , inşa edilmiştir.) Kantarlı köyü Cunda  köprüsü(1853)
Taşköprü ve Karayemiş köprüleridir.

                                                  Kantarlı da Cunda Köprüsü

-Şenyuva köprüsü

Özellikle Karadeniz kıyı şeridinden içerilere uzanan vadilerde yöreye özgü mimari, el sanatları ve doğal doku senelerce orjinalliği bozulmadan korunmuş ve halen kullanılıyor olması bize ve bu mimarinin büyüklüğünü ve nadideliğini anlatmaktadır. Ancak sağlıksız yapılaşma daha doğrusu betonlaşma  ile bölgenin yeryüzü coğrafyasına uymayan plansız ve rastgele açılan yollar bu mimariyle birlikte bu muhteşem doğayı ve tarihi tahrip etmektedir..

Dünyada ender bulunabilecek    Çamlıhemşin,Hemşin coğrafyası ; yaylaları, yemyeşil vadilerindeki   taş  kemer köprüleri, camileri, çeşmeleri, değirmenleri, konakları, serenderleri ile adeta bir tabiat  ve açık hava müzesi görünümündedir. Bu muazzam coğrafyanın değişik  yerleşim yerlerinde  bulunan Açıkhava müzesinin tarihimize ışık tutan  Cami ,çeşme  ve Osmanlı mezar kitâbeleri  de  sanat  ve kültür yönünden de önemlidirler.  Köprülerimizden Yayla Evlerimize kadar tüm Kültür varlıklarımızı  tescil ettirelim .Çamlıhemşin, Hemşin tarzı sanatının bu nadide eserlerini koruyalım ve olabildiğince yeni yapılarda da yaşatmaya çalışalım.

Rifat GÜNDAY

Eğitimci,araştırmacı ve Tarih Öğretmeni